فدراسیون صنایع غذایی و کشاورزی ایران
کشاورزی غیرحرفه ای چگونه آب را به خاک سیاه نشاند
امروز در جای جای کشور شاهد بروز عوارض فاجعه باری مثل نشست زمین هستیم که ناشــی از وضعیت آب است.شواهد در این روزها نشــان می دهد وضعیت به اندازه ای وخیم شده که استفاده از واژه بحران برای توصیف آن بی معناست. امروز نشست زمین در جنوب تهران، دشت قزوین و دشت های فارس رکوردهای جهانی را جابه جا کرده است. ما از مرزهای خطرناک عبور کردیم ما با اضافه مصرف و هزینه های سنگین منابع زیرزمینی آب را از بین بردیم و در بعضی شهرها و روستاها مرزهای بحران را پشــت سر گذاشتیم. بنابراین بهتر است از بحران حرف نزنیم. ما در پســابحران آب قرار گرفتیم. پسابحرانی که در آن بهبودی حاصل نشده بلکه وضعیت وخیم تر شده است.
چرا وضعیت آب و خاک وخیم است؟
بخش کشــاورزی با هدررفت بالای آب پیش قراول سپاهی است که به جنگ منابع آب کشــور رفته است. این نقش برای این بخش پس از دهه ۴۰ و آغاز اصلاحات ارضی نوشته شد. پیش از این، کشاورزی ایران مبتنی بر نظام خان و رعیت بود. ملاکان بزرگ زمین های وسیع را در روستاها در اختیار داشــتند و با نگاه منسجم به این زمین ها و در نظر گرفتن منافع اقتصادی، از ظرفیت های خاک و آب اســتفاده می کردند. این نوع کشــاورزی با وجود همه مضار خود، جنبه اقتصادی داشــت. در دوره ای که هیچ صنعت مهمی در کشــور وجود نداشت، زمین داری، زراعت و دامپروری اصلی ترین محل درآمد بود. بنابراین ســوددهی آن در بلندمدت اهمیت داشــت. همین نگاه باعث می شد شکل استفاده از خاک و آب از جمله ترتیب آیش زمین، آبیاری و نوع محصول کشاورزی براساس توان اقتصادی طرح ریزی شود. در واقع مجموعه کشاورزی ایران پیش از اصلاحات ارضی به عنوان یک مجموعه اقتصادی اداره می شد. کسی اجازه نمیداد منابع محدود آب که در اختیارش قرار گرفته هدر برود یا استفاده ناهنجاری که امکان استفاده در آینده را سلب کند، رخ نمیداد. تجمع ســرمایه در یک مجموعه با مدیریت یک رأس، زمینه ارتقای امکانات برای استفاده حداکثری را فراهم کرده بود و تمایل به سود در بلندمدت، زمینه ساز بروز رفتارهای اقتصادی درست بود. در این دوره، حتی کشــاورزی ایران، مازاد عرضه را ثبت میکرد و غیر از دوره جنگ جهانی دوم که اشغال کشور توسط نیروهای متفقین بار سنگین تامین موادغذایی این نیروها را هم بر دوش کشاورزی ایران انداخت، کمبودی برای مردم ایجاد نشد و حتی زمینه صادرات هم وجود داشت.
پس از اصلاحات ارضی، زمین های کشــاورزی در اندازه های کوچک بین روستاییان تقسیم شــد تا منافع آن هایی که نیروی کار کشاورزی ایران بودند هم تامین شــود. این اقدام که برای احترام به زحمتکشــی کشاورزان انجام شده بود، در نهایت به فاصله گرفتن مجموعه کشاورزی ایران از یک ســاختار هدفمند اقتصادی با آمال توسعه ای و تبدیل آن به کشاورزی معیشتی همراه شد. کشاورزان ظرفیت و منابع لازم برای دسترسی به بازارها و فروش محصولات و تهیه نیازهایشان را نداشتند. کشاورزان سالیان دراز در نقش رعیت ظاهر شده بودند و سرمایه ای جز توان بدنی شان نداشتند. بسیاری از کشاورزان از فرصت زمین داری بهره نبردند و زمین ها بایر شــد. همچنین براساس قانون ارث در نسل های بعدی، زمین هایی که در یک دوره کوچک شده بود، به قطعات کوچکتری تقسیم شد. این به معنای خردتر شدن اندازه زمین ها و حضور بازیگران تازه در مجموعه کشاورزی و کاهش هر چه بیشتر یکپارچگی در تصمیم گیری کشاورزی ایران بود. تعداد اعضای خانواده کشاورزان برای تامین نیروی انسانی افزایش یافته بود، بنابراین به ازای هر یک نفر که زمینی در اختیار داشت، در یک دهه، چندین نفر صاحب زمین های کوچکتر شدند.
زمین های کشــاورزی داریم که در اندازه یک هکتار هم نیســت. اندازه زمین ها گاه به یک هشتم و یک دهم رسیده است. این خرد شدن اندازه زمین، استفاده از فناوری و ابزارهای نوین را سخت کرده است. هرچند تلاش هایی مثل تشکیل تعاونی روستایی برای ایجاد کشت و صنعت های بزرگ با مشارکت ملاکان تازه موفقیت هایی داشت اما وزنه شکست ها هم کم سنگین نبود. مهم ترین مورد این بود که ملاکان تازه زمین ها به آسانی حاضر به پذیرش مکانیزم های مشارکتی نبودند و می خواستند از منافع کوتاه مدت مالکیت بهره ببرند. در ادامه، تورم همیشگی در اقتصاد ایران جذابیت زمین داری را برای حفظ توان اقتصادی افزایش داد.
