[box type=”shadow” align=”aligncenter” class=”” width=””]مجری: پژوهشکده چشم‌انداز و آینده‌پژوهی؛ دکتر محمدامین خراسانی- استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه تهران[/box]
بحران آب، یکی از مهم‌ترین مسائل پیش روی امروز جامعه ایرانی است و در اولویت آن برای برنامه‌ریزی توسعه تردیدی وارد نیست. در این میان، روستاهای کشور به دلیل وابستگی به معیشت مبتنی بر فعالیت‌های کشاورزی که اتفاقاً بیشترین مصرف آب را در بین همه بخش‌های اقتصادی به خود اختصاص داده است، از اهمیت فراوانی برخوردار هستند و تدوین راهبردها و الگوهای معیشتی پایدار برای ایشان می‌تواند به ایجاد معیشت و مشاغل پایدار بیانجامد. واقعیت این است که در شرایط کنونی – خصوصاً با توجه به بحران فراگیر آب در کشور- حوضه‌های آبریز باید مبنای برنامه‌ریزی‌های کلان کشوری از قبیل تدوین سندهای چشم‌انداز، برنامه‌های توسعه پنج ساله و تصمیم‌گیری‌های کلان و… باشد. مدیریت بخش آب کشور بر آن است تا حوضه آبریز را به‌عنوان اصلی‌ترین محدوده برای استقرار مدیریت یکپارچه بر منابع آب به نظام مدیریت و برنامه‌ریزی توسعه کشور معرفی و در ساختار مدیریت آب تعبیه و سازوکارهای سازمانی لازم را در این ارتباط بنا کند. ازنظر مدیریت بخش آب و به اتکای بیش از نیم‌قرن تجربه برنامه‌ریزی در کشور و با توجه به ماهیت فرابخشی آب و محیط‌زیست، حوضه آبریز مناسب‌ترین محدوده برای برنامه‌ریزی منطقه‌ای در ایران است. حوضه‌های آبریز در نتیجه سیاست‌های ناصحیح و مدیریت ناکارآمد در حوزه منابع آب در کنار تغییر در پارامترهای اقلیمی وضعیت شکننده‌ای را تجربه می‌کنند. هر حوضه آبریز دارای ظرفیتی است که بارگذاری بیش از آن، سبب اضمحلال منابع شده و قدرت بازیابی را از آن زیست‌بوم سلب می‌کند. عدم توجه به همین اصل، از مهم‌ترین محرک‌های شکل‌گیری، تداوم و تعمیق بحران آب در کشور است و البته که زمینه پیدایش اختلافات و تنازعات منطقه‌ای و بین استانی را هم فراهم کرده است. بدون تردید مناطق روستایی ایران اهمیت بسیار زیادی در (حفظ و صیانت یا تحلیل رفتن توان اکولوژیکی) حوضه‌های آبریز دارند. با از دست رفتن توان و منابع حوضه آبریز، تداوم حیات در آن به خطر افتاده و اصولاً هزینه‌های هنگفت مادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و… حادث شده که بعضاً غیرقابل جبران خواهند بود؛ بنابراین راهبردهای کلان (سطح اول) معیشتی روستاها در مقیاس حوضه‌های آبریز شش‌گانه کشور یعنی حوضه‌های آبریز دریای خزر، دریاچه ارومیه، قره قوم، مرزی شرق، فلات مرکزی و نهایتاً، خلیج‌فارس و دریای عمان به دو گروه کلی تقسیم می‌گردد: الف- تنوع معیشتی و معیشت جایگزین: در این راهبرد از طریق ارتقای وضعیت سرمایه‌های معیشتی روستاییان، یعنی سرمایه‌های اجتماعی، انسانی، طبیعی، مالی و فیزیکی، سعی می‌شود تا به فعالیت‌های اقتصادی روستاییان تنوع بخشید تا بدین طریق، به‌تدریج فعالیت‌های آب بر که باعث تشدید بحران آب می‌گردند، جای خود را به فعالیت‌های پایدارتر و مبتنی بر مصرف کم و بهینه آب بدهند. برای ارتقای سرمایه‌ها (دارایی‌های) معیشتی روستاییان اعم از سرمایه‌های طبیعی، فیزیکی، انسانی، اجتماعی و اقتصادی نیاز است تا مدیریت بهتر منابع طبیعی، کاربرد دانش و فناوری، روش‌های جدید تولید و گسترش خدمات رفاهی-زیرساختی و خدمات پایه تولید در دستور کار قرار گیرد. در حال حاضر، غالب حوضه‌های آبریز از وضعیت مناسبی در زمینه بسیاری از سرمایه‌های معیشتی خصوصاً سرمایه‌های طبیعی با تأکید بر منابع آب‌وخاک، سرمایه‌های اجتماعی خصوصاً اعتماد، سرمایه‌های فیزیکی خصوصاً زیرساخت‌های مناسب تولید متناسب با فناوری‌های روز و نیز کیفیت مناسب مسکن – که البته کارکرد معیشتی مهمی در روستاها دارد- برخوردار نیستند؛ اما در زمینه سرمایه‌های اقتصادی، به‌ویژه مالکیت دام و زمین و نیز سرمایه‌های انسانی، خصوصاً جوانان تحصیل‌کرده در روستاها و کاهش نرخ بی‌سوادی در گروه‌های مختلف ساکن در روستاها، وضعیت مطلوب‌تری برقرار است. در این میان، حوضه‌های آبریز مرزی خصوصاً دو حوضه شرقی کشور یعنی قره قوم و مرزی شرق، از وضعیت نامناسب‌تری رنج می‌برند و در زمینه سرمایه‌های طبیعی و اقتصادی هم چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای ندارند. ب- کشاورزی پایدار: در این راهبرد، تلاش بر این است تا الگوهای غیرپایدار و پرمصرف آب در بخش کشاورزی، جای خود را به الگوهای پایدار کشاورزی بدهند که بدین منظور باید فعالیت‌هایی مانند اصلاح الگوی کشت، آموزش کاربردی و مستمر خاک‌ورزی حفاظتی، توسعه کشت گلخانه‌ای، افزایش راندمان انتقال، ارتقای سامانه‌های آبیاری، بازچرخانی آب، کاهش ضایعات کشاورزی، کاهش حضور گیاه در مزرعه، مورد توجه قرار گیرند.
در این زمینه، وضعیت کشاورزی در تمام حوضه‌های آبریز در وضعیت ناپایدار قرار داشته و به‌واسطه اوضاع نابسامان –خصوصاً در زمینه سرمایه‌های طبیعی و زیرساختی- کشاورزی به حالت سنتی یا نیمه مدرن باقی‌مانده و با الزامات شرایط جدید آبی، تطابق ندارد.
علیرغم شرایط نامطلوب تنوع اقتصادی و پایداری کشاورزی، می‌توان با اتکا به وجود قوانین بالادستی مناسب در حوزه اقتصاد مقاومتی و تولید ملی و… به‌ویژه در برنامه‌های توسعه متأخر، طرح مسئله بحران‌های محیطی و منابع آب در سطوح کلان سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، وجود دیدگاه غالب در خصوص نقش سکونتگاه‌های روستایی مرزی به‌عنوان تضمین‌کننده امنیت ملی و سرزمینی کشور، غلبه دیدگاه مدیریت بهینه منابع آب و صیانت از منابع آبی کشور در سال‌های اخیر و جا افتادن مسئله الگوی کشت در سطوح کلان سیاست‌گذاری به‌عنوان یک راه‌حل اصولی در جهت حفظ منابع محدود آبی، گام‌های بلندی را در جهت پایداری معیشتی روستاییان با اتکا به دو راهبرد کلان تنوع معیشتی و کشاورزی پایدار برداشت.
تفاوت‌های موجود بین حوضه‌های آبریز از منظر سرمایه‌های معیشتی اقتضا می‌کند که در هر حوضه، ترکیبی از راهبردهای معیشتی با توجه به تفاوت‌های منطقه‌ای موجود در قسمت‌های مختلف حوضه، مبنای عمل قرار گیرد. تأکید بر ظرفیت‌های موجود و عدم تأکید بیش‌ازاندازه بر محدودیت‌ها و مسائل معیشتی و اقتصادی، زمینه را برای احصای راه‌حل‌های خلاقانه مهیا کرده و واکنش درخور به عدم مطلوبیت‌های ناشی از بحران آب در پایداری معیشتی روستاییان را فراهم می‌کند. بر این اساس، با توجه به وضعیت سرمایه‌های معیشتی در حوضه‌های مختلف و با توجه به فراگیر بودن بحران آب در آن‌ها و نیز تقسیم‌بندی بر اساس ویژگی‌های جغرافیای طبیعی و جغرافیای انسانی روستاها، تعداد (ترکیبی) از راهبردهای خرد (سطح دوم)، فراخور شرایط هر حوضه آبریز، مناسب خواهد بود:
۱- راهبرد معیشتی روستاهای کوهستانی مبتنی بر: گسترش گردشگری کوهستانی و توریسم برف، بهره‌گیری از ظرفیت‌های مربوط به آبگرم‌ها و آبشارها، توسعه کشت گیاهان دارویی، پرورش زنبورعسل، گردشگری میراثی، پرورش دام سبک و زیست شبانی و عشایری، تقویت پوشش گیاهی از طریق کشت درختان مثمر بومی منطقه در اراضی شیب‌دار، بهره‌برداری از محصولات جنگلی غیرچوبی مانند روغن‌ها، الیاف/ابریشم، رنگ‌های طبیعی/محصولات ارگانیک، زنبورعسل/محصولات و آبخیزداری در ارتفاعات بالادست منابع آب سطحی.
۲- راهبرد معیشتی روستاهای کویری مبتنی بر: توسعه اکوتوریسم و طبیعت‌گردی با تأکید بر کویرنوردی، توسعه کسب‌وکارهای متناسب با کویر، ایجاد اقامتگاه‌ها و بوم گردی‌ها در مناطق کویری، کشت محصولات باغی و زراعی شورپسند همچون زعفران، انار، پسته، ایجاد کسب‌وکارهای متناسب با ظرفیت‌های معدنی مناطق کویری (مس، طلا، روی، نقره و…).
۳- راهبرد معیشتی روستاهای ساحلی شمال مبتنی بر: توسعه اکوتوریسم و بوم گردی، توسعه گردشگری فرهنگی، توسعه گردشگری کشاورزی، توسعه گردشگری جشنواره‌ای با اتکا به فرهنگ مردم و تنوع قومی و زبانی منطقه، آموزش جوانان روستایی به‌عنوان راهنماى گردشگرى و طبیعت‌گردی، توسعه کارگاه‌ها و بازارچه‌های صنایع‌دستی بومی و محلی، نمانام‌سازی محصولات (کشاورزی، دامی، صنعتی و صنایع‌دستی) بومی، ایجاد و فعالیت شرکت‌ها و تعاونی‌های دانش‌بنیان در زمینه بهره‌برداری سـازگار با منابع طبیعی، توسعه بهره‌برداری از محصولات جنگلی غیرچوبی مانند روغن‌ها، الیاف/ابریشم، رنگ‌های طبیعی/محصولات ارگانیک.
۴- راهبرد معیشتی روستاهای ساحلی جنوب مبتنی بر: توسعه نیروگاه‌های خورشیدی خانگی در محدوده‌های جنوبی حوضه، توسعه کشت گیاهان کم آب‌بر، برنامه‌ریزی برای صادرات محصول استراتژیک خرما و همچنین مرکبات، توسعه کسب‌وکارهای دریامحور و حمایت از اقتصاد روستایی دریاپایه، کشت گیاهان شورپسند و مقاوم نسبت به خشکی در محدوده‌های جنوبی حوضه آبریز.
۵- راهبرد معیشتی سکونتگاه‌های کوچک و دورافتاده مبتنی بر: تعریف فعالیت‌های خرد به دلیل نیروی کار ارزان مانند ایجاد واحدهای دامی خانوادگی، کشت گیاهان شورپسند و مقاوم نسبت به خشکی.
۶- راهبرد معیشتی روستاهای پیرامون شهری مبتنی بر: توسعه گردشگری پیرامون شهری (گردشگری تفرجی روزانه)، گردشگری زراعی و مزرعه محور، توسعه کسب‌وکارهای خرد همسو با صنایع شهری، ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی، برندسازی محصولات (زراعی و باغی، دامی، صنایع‌دستی) بومی، توسعه مشاغل صنعتی و کارگاهی به دلیل مجاورت با شهر متناسب با شرایط اکولوژیکی، توسعه کشت گلخانه‌ای و پرورش گل.
۷- راهبرد معیشتی روستاهای مرزی مبتنی بر: ایجاد و گسترش بازارچه‌های مرزی، توسعه انواع گردشگری، توسعه کسب‌وکارهای تجاری- کالایی.
۸- راهبرد معیشتی روستاهای هدف گردشگری مبتنی بر: توسعه اکوتوریسم و طبیعت‌گردی، توسعه گردشگری فرهنگی، توسعه کارگاه‌ها و بازارچه‌های صنایع‌دستی بومی و محلی، توسعه گردشگری جشنواره‌ای با اتکا به فرهنگ مردم و تنوع قومی و زبانی منطقه، گردشگری میراثی.
۹- راهبرد معیشتی بهره‌گیری از دانش بومی و تجربه زیسته روستاییان مبتنی بر: کمک به احیاء مشاغل و فعالیت‌های سنتی و بومی روستاییان، گردشگری مبتنی بر قنات و کاریز و آسیاب‌های بادی و آبی، توسعه کسب‌وکارهای خرد همسو با فرهنگ و تاریخ و هویت جامعه محلی، احیاء دانش بومی در فعالیت‌های کشاورزی و دارویی و گیاهی.
۱۰- راهبرد معیشتی مشاغل خانگی روستایی مبتنی بر: تشکیل گروه‌های زنان و صندوق‌های اعتبارات خرد به‌منظور ارتقای دانش و توان مالی روستاییان، ایجاد تعاونی‌های تولید روستایی با محوریت زنان، توسعه مشاغل سنتی و صنایع‌دستی، توسعه کسب‌وکارهای خانگی مبتنی بر تولیدات و مصنوعات محلی (نان محلی، قالی و گلیم، پرورش گل و گیاهان زینتی، سبزی‌کاری خانگی، تولید ترشیجات، عرقیات و…).
